Verdronken cultuurlandschap in het Markermeer
S. VAN DEN BRENK EN J.W. OUDHOF
Tijdens recente onderzoeken voor de versterking van de dijk van Amsterdam naar Hoorn zijn in het Markermeer sporen gevonden van verdronken cultuurlandschappen. Het gaat hierbij om resten van laatmiddeleeuwse dijken, beschoeiingen, een gemetselde waterput en zelfs een kerkhof. In dit artikel wordt een beknopt overzicht gegeven van de resten die tot nu toe in kaart zijn gebracht.
Verhalen over verdronken dorpen en landschappen spreken erg tot de verbeelding. In 2009 werd bij Etersheim een 12e-eeuwse sarcofaag geborgen (Waldus et al., 2010). Op deze plek, zo’n 100 meter buitendijks, lag het verdronken kerkhof van Etersheim. Etersheim wordt voor het eerst in 1273 in een oorkonde genoemd, maar op basis van de heemnaam kan een hogere ouderdom worden vermoed. De kerk van Etersheim wordt op een anonieme kaart uit circa 1530 buitendijks weergegeven. Vermoedelijk heeft de inlaag waardoor de kerk buitendijks is komen te liggen, plaatsgevonden vóór 1418. In dat jaar werd namelijk toestemming verleend tot het maken van een kade rondom het voorland waarop de kerk stond. De kerk heeft nog lang buitendijks gefunctioneerd. Pas in 1635 wordt om subsidie gevraagd om de bouwvallige buitendijkse kerk te vervangen door een binnendijks godshuis. Uiteindelijk wordt in 1639 een nieuwe kerk binnendijks gebouwd (Bartels et al., 2014, p. 52). De buitendijkse kerklocatie bleef nog lang zichtbaar in het steeds kleiner wordende voorland. Tot ver in de 18e eeuw staat de buitendijkse kerk nog op kaarten aangegeven.
Langs de kust in het huidige Markermeer is veel meer buitendijks land overstroomd en verdwenen, bijvoorbeeld bij Hoorn, Warder en Durgerdam. Hierover zijn diverse historische bronnen bekend (o.a. Danner et al., 1994). Archeologisch bewijs hiervoor ontbrak echter. Hieraan kwam in 2016 een einde door uitgebreid onderwaterarcheologisch onderzoek dat voor het dijkversterkingsproject Markermeerdijken tussen Amsterdam en Hoorn werd uitgevoerd. Eerst werd een circa 300 meter brede zone langs de huidige kust geofysisch onderzocht met behulp van side scan sonar (Van den Brenk & Van Lil, 2016). Daarna werden de gebieden die tijdens dit onderzoek een middelhoge en hoge archeologische verwachtingswaarde hadden gekregen, nader onderzocht door middel van duikinspecties (Waldus & Muis, 2017). Tijdens dit onderzoek werden structuren aangetroffen die onmiskenbaar stamden uit een periode dat bepaalde delen van de huidige waterbodem nog land waren.